مي توان گفت: «اخلاق مجموعه صفات روحي و باطني انسان است» و به گفته بعضي از دانشمندان، گاه به بعضي از اعمال و رفتاري كه از خلقيات دروني انسان ناشي مي شود، نيز اخلاق گفته مي شود (اولي اخلاق صفاتي است و دومي اخلاق رفتاري) .
«اخلاق» را از طريق آثارش نيز مي توان تعريف كرد، و آن اين كه «گاه فعلي كه از انسان سر مي زند، شكل مستمري ندارد؛ ولي هنگامي كه كاري بطور مستمر از كسي سر مي زند (مانند امساك در بذل و بخشش و كمك به ديگران) دليل به اين است كه يك ريشه دروني و باطني در اعماق جان و روح او دارد، آن ريشه را خلق و اخلاق مي نامند.
اينجاست كه «ابن مسكويه» در كتاب «تهذيب الاخلاق وتطهير الاعراق» ، مي گويد: «خلق همان حالت نفساني است كه انسان را به انجام كارهايي دعوت مي كند بي آن كه نياز به تفكر و انديشه داشته باشد. » (8)
همين معني را مرحوم فيض كاشاني در كتاب «حقايق» آورده است، آنجا كه مي گويد: «بدان كه خوي عبارت است از هيئتي استوار با نفس كه افعال به آساني و بدون نياز به فكر و انديشه از آن صادر مي شود. » (9)
و به همين دليل اخلاق را به دو بخش تقسيم مي كنند: «ملكاتي كه سرچشمه پديدآمدن كارهاي نيكو است و اخلاق خوب و ملكات فضيله ناميده مي شود، و آنها كه منشا اعمال بد است و به آن اخلاق بد و ملكات رذيله مي گويند.
و نيز از همين جا مي توان علم اخلاق را چنين تعريف كرد: «اخلاق علمي است كه از ملكات و صفات خوب و بد و ريشه ها و آثار آن سخن مي گويد» و به تعبير ديگر، «سرچشمه هاي اكتساب اين صفات نيك و راه مبارزه با صفات بد و آثار هر يك را در فرد و جامعه مورد بررسي قرار مي دهد» .
البته همانطور كه گفته شد، گاه به آثار عملي و افعال ناشي از اين صفات نيز واژه «اخلاق» اطلاق مي شود؛ مثلا، اگر كسي پيوسته آثار خشم و عصبانيت نشان مي دهد به او
[25]
مي گويند: اين اخلاق بدي است، و بعكس هنگامي كه بذل و بخشش مي كند مي گويند: اين اخلاق خوبي است كه فلان كس دارد؛ در واقع اين دو، علت و معلول يكديگرند كه نام يكي بر ديگري اطلاق مي شود.
بعضي از غربيها نيز علم اخلاق را چنان تعريف كرده اند كه از نظر نتيجه با تعريفهايي كه ما مي كنيم يكسان است، از جمله در كتاب «فلسفه اخلاق» از يكي از فلاسفه غرب به نام «ژكس» مي خوانيم كه مي گويد: «علم اخلاق عبارت است از تحقيق در رفتار آدمي به آن گونه كه بايد باشد. » (10)
در حالي كه بعضي ديگر كه بينشهاي متفاوتي دارند (مانند فولكيه) در تعريف علم اخلاق مي گويد: «مجموع قوانين رفتار كه انسان به واسطه مراعات آن مي تواند به هدفش برسد، علم اخلاق است. » (11)
اين سخن كساني است كه براي ارزشهاي والاي انساني اهميت خاصي قائل نيستند بلكه از نظر آنان رسيدن به هدف (هر چه باشد) مطرح است؛ و اخلاق از نظر آنها چيزي جز اسباب وصول به هدف نيست!
8- تهذيب الاخلاق، صفحه 51.9- حقائق، صفحه 54.10- فلسفه اخلاق، صفحه 9.11- الاخلاق النظريه، صفحه 10.